خیار غبن فاحش چیست؟
خیار غبن فاحش، یکی از اقسام خیار غبن است که در آن، تفاوت بین قیمت واقعی مال و قیمتی که در معامله بر آن توافق شده، به اندازه‌ای زیاد و غیرعادی است که عرف آن را ناعادلانه و قابل فسخ می‌داند.
تعریف دقیق:
غبن فاحش زمانی محقق می‌شود که اختلاف قیمت به حدی باشد که هر فردی در شرایط عادی اگر از آن آگاه می‌بود، هرگز حاضر به انجام چنین معامله‌ای نمی‌شد. در این حالت، طرفی که دچار زیان شده و از قیمت واقعی بی‌اطلاع بوده، حق دارد معامله را فسخ کند.
مثال:
فرض کنید یک تابلوی نقاشی با ارزش واقعی ۱۰۰ میلیون تومان، توسط مالک آن، بدون اطلاع از ارزش واقعی، به قیمت ۲۰ میلیون تومان فروخته می‌شود. اگر این اختلاف قیمت در نظر عرف فاحش باشد، فروشنده می‌تواند با استناد به خیار غبن فاحش معامله را فسخ کند.
مستند قانونی:
بر اساس ماده ۴۱۶ قانون مدنی، غبن در صورتی موجب خیار است که فاحش بوده و در عرف معامله، چنین اختلافی موجب خیار دانسته شود.
اسقاط خیار غبن چیست؟
اسقاط خیار غبن به معنای صرف‌نظر کردن طرفین از حق فسخ معامله به دلیل غبن (زیان فاحش) است. این اسقاط ممکن است به‌صورت صریح یا ضمنی در زمان معامله یا پس از آن انجام شود.
انواع اسقاط خیار غبن:
-
اسقاط صریح:
وقتی یکی از طرفین یا هر دو در متن قرارداد، صریحاً اعلام می‌کنند که حق خیار غبن را از خود سلب و ساقط کرده‌اند.
مثال: در متن قرارداد نوشته می‌شود: «طرفین، حق هرگونه ادعای غبن و خیار مربوط به آن را از خود سلب و ساقط می‌کنند.» -
اسقاط ضمنی:
زمانی است که از رفتار، شرایط معامله یا توافقات دیگر چنین برداشت شود که طرفین قصد اسقاط خیار را داشته‌اند؛ مثل وقتی که معامله با آگاهی کامل از اختلاف قیمت انجام می‌شود.
نکته مهم:
اگر شخصی با علم به تفاوت زیاد قیمت، عمداً معامله کند، دیگر نمی‌تواند به خیار غبن استناد کند، حتی اگر اسقاط خیار به‌صورت صریح ذکر نشده باشد.
مبنای فقهی و قانونی:
اسقاط خیار غبن از نظر فقهی و حقوقی صحیح است، چون خیار غبن از حقوق قابل اسقاط محسوب می‌شود و طرفین می‌توانند از آن ارادی و آگاهانه صرف‌نظر کنند.
مدت زمان استفاده از خیار غبن :
مدت زمان استفاده از خیار غبن در قانون مدنی ایران محدود به زمان خاصی نیست، اما باید در اسرع وقت پس از علم به غبن اعمال شود. یعنی هرگاه فرد متضرر متوجه شود که در معامله دچار غبن فاحش شده، باید در مدت متعارف و بدون تأخیر اقدام به فسخ معامله کند.
بر اساس اصول حقوقی:
-
در قانون مدنی، برخلاف برخی خیارات دیگر مانند خیار حیوان یا شرط، برای خیار غبن مدت زمانی معین نشده است.
-
اما تأخیر طولانی و بدون توجیه در استفاده از این خیار می‌تواند به‌عنوان اسقاط ضمنی تلقی شود، یعنی عرفاً برداشت شود که شخص از حق خود گذشته است.
در خیار غبن، زمان مشخص قانونی وجود ندارد، اما استفاده از آن باید:
-
پس از آگاهی از غبن انجام شود؛
-
بدون تأخیر عرفی باشد؛
-
اگر مدت زیادی بگذرد و فرد اقدام نکند، ممکن است دادگاه بگوید که از حق خود گذشته است.
شرایط اثبات :
برای اثبات و استفاده از آن در فسخ معامله، باید چند شرط قانونی و عملی فراهم باشد. در ادامه شرایط اصلی را به زبان ساده برایت توضیح می‌دهم:
۱. وجود غبن (زیان فاحش):
باید تفاوت قیمت واقعی مال با قیمت معامله‌شده به حدی باشد که عرفاً «فاحش» و غیرعادی محسوب شود.
مثلاً اگر مالی که واقعاً ۱۰۰ میلیون ارزش دارد، به قیمت ۴۰ میلیون فروخته شود و این اختلاف از نظر عرف فاحش باشد، این شرط محقق است.
۲. جهل به قیمت واقعی:
طرفی که مدعی غبن است باید در زمان معامله، از قیمت واقعی مال بی‌اطلاع بوده باشد.
اگر با علم به قیمت واقعی معامله کرده، دیگر حق خیار ندارد (یعنی خیار ساقط است).
۳. عدم اسقاط خیار:
اگر به‌صورت صریح یا ضمنی در قرارداد ساقط شده باشد، دیگر نمی‌توان به آن استناد کرد.
۴. اثبات در دادگاه (در صورت اختلاف):
اگر طرف مقابل فسخ را قبول نکند، فرد باید در دادگاه ثابت کند که:
-
دچار غبن فاحش شده است؛
-
از قیمت واقعی بی‌خبر بوده؛
-
فسخ را به‌موقع و بدون تأخیر اعمال کرده.
۵. اعمال خیار در زمان مناسب:
اگر بعد از اطلاع از غبن، فرد مدت زیادی در استفاده از خیار تأخیر کند، دادگاه ممکن است این را «اسقاط ضمنی» بداند.
انواع :
به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شود که به غبن فاحش و غبن غیر فاحش مربوط می‌شود. در ادامه این دو نوع خیار غبن را توضیح می‌دهم:
۱.فاحش:
در این حالت، تفاوت قیمت میان قیمت واقعی مال و قیمت معامله‌شده به حدی زیاد و غیرمعمول است که عرف آن را غیرقابل‌قبول و زیان‌آور می‌داند. در این صورت، طرفی که متضرر شده است می‌تواند معامله را فسخ کند.
مثال:
آدرس ما : تهران _ خیابان انقلاب _ نرسیده به میدان فردوسی _ کوچه نیائی _ پلاک 7/1 _ دفتر وکالت
مسیر از راه حمل و نقل عمومی : شما با استفاده از ایستگاه مترو ی فردوسی میتوانید آسان تر به دفتر وکالت ما تشریف بیاورید
اگر قیمت واقعی یک زمین ۱۰۰ میلیون تومان باشد و آن را به قیمت ۲۰ میلیون تومان بفروشند، این اختلاف قیمت به حدی فاحش است که فروشنده حق دارد قرارداد را فسخ کند.
۲. غیر فاحش:
در این حالت، اختلاف قیمت میان قیمت واقعی مال و قیمت معامله‌شده فاحش نیست ولی هنوز به اندازه‌ای است که طرفین معامله می‌توانند نسبت به آن اعتراض کنند و از دادگاه خواسته باشند که معامله را فسخ کند.
در این نوع غبن، خیار غبن به‌راحتی قابل اثبات نیست و باید در دادگاه بررسی شود که آیا اختلاف قیمت غیرعادلانه و قابل قبول است یا خیر.
مثال:
اگر یک ماشین با قیمت واقعی ۵۰ میلیون تومان به قیمت ۴۵ میلیون تومان فروخته شود، اختلاف ۵ میلیون تومانی ممکن است به عنوان غبن غیر فاحش در نظر گرفته شود، اما در نهایت باید شرایط خاص آن بررسی شود.
نکته:
-
خیار غبن فاحش همیشه حق فسخ معامله را به طرف زیان‌دیده می‌دهد، اما در غبن غیر فاحش، ممکن است دادگاه اجازه فسخ ندهد یا آن را به ضرر طرف مقابل نپذیرد.
خیار غبن در معامله :
خیار غبن در معامله به معنای این است که یکی از طرفین معامله به دلیل زیان فاحش که به علت ناآگاهی از قیمت واقعی مال، دچار آن شده، حق فسخ قرارداد را دارد. این خیار، به عنوان یک حق قانونی، به فرد متضرر اجازه می‌دهد که قرارداد را به‌دلیل اختلاف قابل توجه در قیمت فسخ کند.
شرایط تحقق در معامله:
-
وجود تفاوت فاحش: باید بین قیمت واقعی مال و قیمت معامله‌شده تفاوت قابل توجهی (فاحش) وجود داشته باشد. این تفاوت باید به‌گونه‌ای باشد که عرف آن را غیرمنصفانه و ناعادلانه بداند.
-
جهل به قیمت واقعی مال: طرف متضرر باید از قیمت واقعی مال بی‌اطلاع باشد. اگر فرد با علم به اختلاف قیمت معامله کند، حق استفاده از خیار غبن را از دست می‌دهد.
-
عدم اسقاط خیار: طرفین معامله می‌توانند به طور صریح یا ضمنی از خیار غبن خود صرف‌نظر کنند. در صورتی که خیار اسقاط شود، طرف متضرر نمی‌تواند از آن استفاده کند.
-
اعمال خیار در مدت مناسب: فرد باید بدون تأخیر و در زمان معقول پس از آگاهی از غبن، اقدام به فسخ معامله کند. تأخیر زیاد می‌تواند به‌عنوان اسقاط ضمنی تلقی شود.
مستند قانونی:
بر اساس ماده ۴۱۶ قانون مدنی:
«غبن در صورتی موجب خیار است که فاحش و در معامله‌ای باشد که عرفاً غبن در آن موجب خیار باشد.»
اگر در معامله‌ای یکی از طرفین از قیمت واقعی بی‌اطلاع بوده و به قیمتی ناعادلانه معامله کرده، می‌تواند از خیار غبن استفاده کرده و معامله را فسخ کند، به‌خصوص اگر تفاوت قیمت به حدی فاحش باشد که عرف آن را غیرقابل‌قبول بداند.
آیا خیار غبن فوری است ؟
به طور کلی فوری نیست، اما باید بدون تأخیر معقول از آن استفاده شود. یعنی فردی که دچار غبن (زیان فاحش) شده، پس از آگاهی از آن باید در زمان معقول و بدون تأخیر غیر ضروری اقدام به فسخ معامله کند. در غیر این صورت، تأخیر طولانی در استفاده از خیار غبن می‌تواند به‌عنوان اسقاط ضمنی خیار تلقی شود، به این معنا که فرد ممکن است حق فسخ را از دست بدهد.
نکات مهم درباره مدت زمان استفاده از :
-
فوری بودن به معنای بی‌درنگ بودن نیست:
خیار غبن فوریت ندارد، اما فرد باید پس از آگاهی از غبن و اطلاع از تفاوت قیمت، در زمان معقول و متعارف تصمیم بگیرد که آیا می‌خواهد معامله را فسخ کند یا خیر. -
تأخیر زیاد، اسقاط ضمنی می‌آورد:
اگر فرد متضرر بعد از مدت طولانی از غبن آگاه شود و هیچ اقدامی برای فسخ معامله انجام ندهد، ممکن است این تأخیر به عنوان اسقاط ضمنی خیار تلقی شود و طرف مقابل حق فسخ را از دست بدهد. -
ملاک زمان معقول:
زمان معقول بسته به شرایط خاص معامله و نوع مال، ممکن است متفاوت باشد. اما به طور کلی، اگر فرد مدت طولانی (مثلاً چند ماه) در تصمیم‌گیری برای فسخ تأخیر کند، این تأخیر ممکن است در دادگاه پذیرفته نشود.
در نتیجه، خیار غبن فوری نیست، اما باید بدون تأخیر غیر ضروری و در مدت زمانی که عرفاً قابل قبول باشد، استفاده شود.
چگونه اعمال می شود؟
خیار غبن زمانی اعمال می‌شود که یکی از طرفین معامله به دلیل زیان فاحش (غبن فاحش) در معامله، حق فسخ قرارداد را پیدا می‌کند. این حق به شخصی که از قیمت واقعی مال بی‌اطلاع بوده و معامله‌ای به زیان خود انجام داده، داده می‌شود. اعمال خیار غبن نیازمند رعایت چند نکته و شرایط خاص است که در ادامه توضیح می‌دهم.
مراحل اعمال:
-
تشخیص وجود غبن فاحش:
ابتدا باید تفاوت قابل توجهی میان قیمت واقعی مال و قیمت معامله‌شده وجود داشته باشد که از نظر عرف به عنوان غبن فاحش شناخته شود. این تفاوت باید به حدی باشد که عرف آن را غیرعادلانه و ناشی از ضرر فاحش بداند. -
آگاهی از غبن:
طرف متضرر باید از قیمت واقعی مال و تفاوت آن با قیمت معامله آگاه شود. در صورتی که فرد از این تفاوت قیمت آگاه نبوده باشد و این آگاهی به طور صریح یا ضمنی به او برسد، می‌تواند از خیار غبن استفاده کند. -
تصمیم‌گیری در مدت معقول:
پس از آگاهی از غبن، طرف متضرر باید در زمان معقول (بدون تأخیر زیاد) تصمیم بگیرد که آیا می‌خواهد معامله را فسخ کند یا خیر. اگر تأخیر طولانی در این تصمیم‌گیری ایجاد شود، ممکن است اسقاط خیار تلقی شود. -
اعلام فسخ معامله:
برای اعمال خیار غبن، شخص باید فسخ معامله را به طرف مقابل اعلام کند. فسخ باید به‌صورت صریح و روشن به طرف دیگر اطلاع داده شود. این اعلام می‌تواند به‌صورت کتبی یا شفاهی باشد. -
ثبت فسخ در صورت نیاز:
اگر طرف مقابل معامله فسخ را نپذیرد یا در موارد خاص، فرد بخواهد فسخ را در قالب قانونی ثبت کند (مثلاً در دادگاه)، باید دستور فسخ را در دادگاه ثبت نماید. -
رفع آثار فسخ:
پس از فسخ معامله، طرفین باید به وضعیت پیشین خود بازگردند. یعنی مال به فروشنده و قیمت به خریدار بازمی‌گردد. طرفین باید به گونه‌ای عمل کنند که آثار فسخ به درستی اجرا شود.
نکته مهم:
-
باید به‌طور مستقل و بدون فشار از سوی طرف دیگر اعمال شود.
-
اعمال خیار به هیچ‌وجه نمی‌تواند با توافق طرفین قبل از فسخ صورت گیرد.
در مجموع، خیار غبن به این صورت اعمال می‌شود که فرد پس از آگاهی از تفاوت قیمت و در مدت معقول، می‌تواند معامله را فسخ کند، مشروط به اینکه تفاوت قیمت به حدی فاحش باشد که عرف آن را غیرمنصفانه بداند.
آدرس ما : تهران _ خیابان انقلاب _ نرسیده به میدان فردوسی _ کوچه نیائی _ پلاک 7/1 _ دفتر وکالت
مسیر از راه حمل و نقل عمومی : شما با استفاده از ایستگاه مترو ی فردوسی میتوانید آسان تر به دفتر وکالت ما تشریف بیاورید
